علیرضا نبی پور
به طور حتم نمی توان از تاریخ عکاسی ایران و حوزهی پژوهش در آن صحبت کرد و از کاخ گلستان حرفی به میان نیاورد. کاخ سلطنتیگلستان شمالیترین بنای شهر تهران، که پس از گذشت حدود دو سده به عمارتی در بخشهای جنوبی این شهر بدل شده است و دیگر نشانی از برج و بارو و خندق و دروازههای محصور در اطراف آن نیست. عمارتی که پس از چند صد سال از شاه و درباریان خالی شد و بهجای کاخ سلطنتی، نام کاخ موزه را بر خود گرفته است. اما آن بخش از کاخ گلستان که به عکاسی پیوند خورده است، دیوارهای بلندی است که روزگاری عکاسی را در دل خود جای داده و از عکسهای دوره های پرفراز و فرود این سرزمین نیز محافظت کرده است. دیوارهایی سترگ، که همچون آن روزگاران امروزه نیز گنجینهای از عکسهای تاریخ اجتماعی و فرهنگی یک دورهی صد ساله را در خود جای داده است. عکسهایی که درحدود یک سده توسط عکاسانی تهیه شدهاند که منطق تولید و مصرفشان از پیش تعیین شده بود. آرشیوی که بهمرور گسترده شد و همچون مرکز عظیم عکس خانوادگی شاه بهحساب میآمد. گذر زمان این آرشیو خانوادگی را به آرشیوی عمومی، اجتماعی و تاریخی بدل کرده تا امروز گواهی باشند بر خرده لحظات سرزمینی خاکستری رنگ با حاکمانی سرخوش و شرایط زندگی اسفناک مردمانش با چشمانی خیره و بی فروغ به دوربین.اما تغییر ماهیت و ذات این عکسها باعث شده تا عکسهایی که روزگاری مخاطبشان شاه و اطرافیانش بودند، امروز به ماده خامی برای پژوهشگران و یا تصویری برای علاقهمندان و دلالان اشیاء تاریخی تبدیل شوند؛ کارکردی که این تصاویر در روزگار خودشان هرگز برایش تولید و نگهداری نشدهاند.
اما دیوارهای بلند و سترگ، که روزگاری عکاسی را در درون خود جای داده بود امروز به محدودیتهای اداری تغییر شکل دادهاند. محدودیتهایی که گاه نفس را به پژوهشگران این حوزه که تنها منابع کارشان عکسها و آلبومهای بهجای مانده از حدود یک سده از آغاز عکاسی است، تنگ میکند. اما گویی عکسهای این کاخ به فضای اقتصادی و نشر تمایل بیشتری نشان داده و این فضا را بر حوزهی پژوهش ترجیح داده است، عکسهای این مرکز بدون هیچ پژوهشی (بهجز موارد اندکی) از بستر تولیدشان جدا میشوند و در دنیای نشر زندگی جدیدی را آغاز میکنند.
اما آلبومخانهی کاخ گلستان بهعنوان یکی از غنیترین آرشیوهای عکس تاریخی دنیا، میبایست فراتر از یک محل نگهداری عکسهای تاریخ عکاسی باشد و علاوه بر همکاری در نشر کتابهای عکس بهطور پراکنده از سوی اشخاص و سازمانهای گوناگون، بهصورت منسجم به مرکزی برای تولید و یا همکاری در تولید پژوهش و تحلیل در حیطهی تاریخ عکاسی در ایران تبدیل شود. بهقول دکتر سمسار “منابع عکسی که تولیدشان صد سال طول کشیده است، پژوهش و تحلیلشان نیز در حدود صد سال بهطول خواهد انجامید”. با توجه به محدودیت منابع عکسی از آن دوره هیچ مرکز توانمندتر از کاخ گلستان نمیباشد.