عکس هایی از زندانیان و محکومان دوره قاجار

الهام آقاباباگلی، دانشجوی کارشناسی ارشد عکاسی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

 

چکیده :

با توجه به وجود تعداد زیادی عکس در آرشیو کاخ گلستان و نبود طبقه بندی موضوعی این عکس ها، در این مقاله سعی شده عکس هایی از محکومان در دوره قاجاریه که بیشتــر آن ها تا کنون دیده نشده ارائه شود. عکس های این مقاله از چهار آلبوم انتخاب شده است که دو آلبوم دارای مشخصات عکاس بودند و عکاسان دو آلبوم که دارای اسم نبودند با مراجعه به کتاب های موجود شناسایی شدند. آلبوم 178 که عکاس آن آقا رضا عکاس باشی است. آلبوم 212 معروف به آلــبوم اردبیل که علی خان حاکم آن را عکاسـی کرده است. آلبوم 438 اثر امیر خان جلیل الدوله و آلبوم 893 که توسط خان بابا الحسینی در 1319ه.ق. عکاسی شده است. دو آلبوم 178 و 212 به صورت میکروفیش نگه داری می شدند و نگاتیوی از عکس ها در دسترس نبود. به کمک مسئولین کاخ گلستان از آن ها عکس گرفته شد که در این مقاله ارائه می شوند. از میان این چهار آلبوم، دو آلبوم 178 و212 در زمان ناصرالدین شاه و آلبوم های 893 و 438 در زمان مظفرالدین شاه عکاسی شده است.

مقدمه :

عکاسی از محکومان و زندانیان در دوران ناصرالدین شاه آغاز شد (طهماسب پور،1381،102). با فزونی گرفتن اعتراضات آزادیخواهانه و ترقی طلبانه نسبت به حکومت استبدادی او در سال های میانی و پایانی دوران سلطنتش گسترش بیشتری پیدا کرد (همان،94). تعداد زیادی عکس از محکومان و زندانیان در حالیکه دست و پای آن ها در غل و زنجیر است، وجود دارد.

تا کنون عکس های مجرمان و محکومان دوره قاجار به صورت موردی در کتاب های مختلفی به چاپ رسیده است. اما در کتاب ناصرالدین شاه عکاس این عکس ها به صورت زیر شاخه ای از گزارش های تصویری دوران پادشاهی ناصرالدین شاه بررسی شده است (همان،69). کاربرد چنین عکس هایی پرونده سازی از سوابق قضایی و یا سیاسی افراد و یا برای عبرت گرفتن دیگران ذکر شده است (همان،94). در میان اغلب آلبوم های گزارش تصویری نقاط مختلف ایران، چند عکس هم از زندانیان و محکومان در بند با شرح و توصیف وجود دارد (همان،96). در این تحقیق با مراجعه به کاخ گلستان و مشاهده آلبوم های سایه و میکروفیش ها هشت عکس از مجرمان و محکومان انتخاب شد.

 

عکاسان :

عکاســـان عکس های ارائه شده در این مقاله چهار نفر هستند؛ آقا رضــا عکاس باشی، علی خان حاکم، امیر خان جلیل الدوله و خان بابا الحسینی. ابتدا این چهار عکاس به صورت مختصر معرفی می شوند و در انتها عکس های مقاله ارائه می شود.

آقا رضا عکاس باشی اولین عکاس حرفه ای ایران است. او در سال 1259 ه.ق. متولد شد و در 1307 ه.ق. فوت کرد. او در آغاز از پیشخدمتان ناصرالدین شاه بود و در سال 1280 ه.ق. به عکاس باشی ملقب گشت. در سفر اول و دوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال های 1290 و 1295 ه.ق. به همراه شاه به اروپا رفت. او از سال 1301 ه.ق. رئیس و وزیر قورخانه شد (بامداد،1387،جلد اول،513). در آلبوم 178 اسمی از آقا رضا عکاس باشی وجود ندارد، اما یحیی ذکاء این آلبوم را حاصل کار آقا رضـــا دانسته است (ذکاء،1384،53). در این آلبوم عکس هایی از لواسان، زرک، نور، کجور و سیاه پلاس وجود دارد.

علی خان حاکم متولد 1262 ه.ق. در تهران بود و در سال 1320 ه.ق. فوت کرد. او در سال 1296 ه.ق. به حکومت مراغه منصوب شد و چون دوربین عکاسی همراه داشت در این سفر به گرفتن عکس های گوناگون پرداخت. در 1298 ه.ق. حاکم ارومیه شد. بعدها به حکومت خوی و سلماس منصوب شد. در 1304 ه.ق. دوباره حاکم ارومیه شد. در سال 1307 ه.ق. به حکومت اردبیل منصوب شد که آلبوم شماره 212 در کاخ گلستان حاصل آن است. در ابتدای این آلبوم نوشته شده : “آلبوم اردبیل، تقدیم خاک پای فلک فرسای مبارک همایونی روحنا فداه”. عکس ها را علی خان حاکم اردبیل و مشکین در سال 1307 ه.ق. گرفته است (همان،صص72-66). او اولین عکاسی است که از اردبیل عکاسی کرده است (صادقیلر،1385،16). دو عکس از محکومان اردبیل در کتاب پیشگامان عکاسی در اردبیل آمده است (همان،صص71-70).

امیر خان جلیل الدوله در پایان آلبوم 438 که در سال 1318 ه.ق.تهیه شده، در بالای عکسی از خودش نوشته السلطان مظفرالدین شاه قاجار و در زیر آن چنین نوشته است : “غلام بی مقدار امیر قاجار که از سن 12 سالگی در جزو نظام داخل شده و اکنون سی سال تمام است که مشغول چاکری و خدمت گزاری دیوان همایون اعلی است و اغلب مرجع خدمات دیوان اعلی بوده و آخرین خدمت غلام در زمان دولت سلطان عادل و خاقان باذل ولینعمت کل ایران السلطان بن السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان بن الخاقان مسافرت عربستان [خوزستان] به همراهی نواب والا شاه زاده عین الدوله بوده برای عکاسی خطه عربستان و لرستان حمد خدای را که این خدمت را هم انجام داده و اکنون این آلبوم عکس را که نتیجه مسافرت یک ساله غلام است به خاک پای مبارک اعلی حضرت اقدس شاهنشاهی ارواحنا فداه تقدیم می نماید”. آلبوم 438 حاوی عکس هایی از حرم مطهر حضرت معصومه،کارخانه قند سازی، شهر خرم آباد، ایلات لرستان، دورنمای دزفول، مسجد جامع دزفول، پل شوشتر، مردم و ارتشی هاست.

از خان بابا الحسینی اطلاعات چندانی در دست نیست. اسم او فقط در آلبوم 893 وجود دارد و سال گرفتن عکس های آلبوم در کتاب تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران 1319 ه.ق. آورده شده است (ذکاء،143،1384). عکس های این آلبوم از سفر تهران به شیراز، فین کاشان، دولت آباد، اصفهان و شیراز است.

شخص بابی که در کلهندوک به قلب مبارک الهام گردید که این شخص بابیست و حکم به گرفتن او شد و به سزای عمل خودش رسانیدند. آن 3 نفر دیگر فراشان غضب هستند و شخصی که در یسار بابی واقع است در ناجر کجور مرحوم شد. شهر ربیع الثانی1286 ئیلان ئیل [سال مار]

 

 

همان مجلس بابیست که قسم دیگر انداخته شده است. شهر ربیع الثانی 1286 ئیلان ئیل

 

 

حاج زینی دباغ،محمد صالح دباغ،عبدالحسین علاف،رضا دباغ،عبدالله بیک نراز مهرانی،ابراهیم خلیل سراج،موسی کلاه دوز،عبادالله چارقچی،عبدالحسین چارقچی،مشهدی کلمحمد بقال،کربلایی محمد دباغ،رستم دباغ،حاجی محمد رحیم دباغ

 

بالا سمت راست: محبوسین زرگر عراق  که در شهر محرم ؟؟؟ مرخص شدند. غفار زرگر، نعمت اله زرگر، عین اله زرگر، سیف اله زرگر، اسمعیل زرگر، نجف زرگر، احدعلی زرگر. بالا سمت چپ: علی خان زرگر،باقر زرگر،آقاعلی زرگر،حمزه زرگر،خان بابا زرگر،علی محمد زرگر،کل میرزا زرگر. وسط: خان احمد پرایواتلو، عباس فراری روس،قرداش خان نوروز علی بیگلو،قهرمان جلودارلو،مناف کلاش،مراد کلاش،صفرعلی بیله سواری،عبدالحسین بقرآبادی،خدابخش بقرآبادیپایین سمت چپ: قهرمان خلیفه لو،سبلان قلی خلیفه لو،ثرینخلیفه لو،علی خان خلیفه لو،احمد علی خلیفه لو،فتح اله خلیفه لو،پاشا خلیفه لو،ثرین خان پرایواتلو،حبیب اردبیلی،مطلب اردبیلی

 

تصویر شماره 7،عکس 10 از آلبوم شماره 438، عکاس امیرخان جلیل الدوله، 1318 ه.ق.

محبوسین خراسان که در حکومت جناب آصف الدوله زمان گرفتاری نصرت الملک این خانزاد گرفته و در حبس حکومت بودند.

 

 

تصویر شماره 8،عکس 52 از آلبوم شماره 438، عکاس امیرخان جلیل الدوله، 1318 ه.ق

خوانین جودکی که در دادن مالیات تقاعد کرده در مراجعت از عربستان در منزل آبسرد گرفتار و اکنون هم محبوس هستند.

 

 

تصویر شماره 9،عکس 96 از آلبوم شماره 893، عکاس خان بابا الحسینی،1319 ه.ق.

جمعی از مقصرین در حالت مهار

 

 

تصویر شماره 9،عکس 98 از آلبوم شماره 893، عکاس خان بابا الحسینی، 1319 ه.ق.

جمعی از مقصرین در دیوانخانه فارس

 

نتیجه گیری :

در این مقاله تعداد 9 عکس از محکومین و زندانیان در دوره ی قاجار ارائه شد. این عکس ها از 4 آلبوم در کاخ گلستان به دست آمد. از آلبوم هایی که به صورت میکروفیش نگه داری می شدند و نگاتیوی از آن ها وجود نداشت، عکس گرفته شد. عکاسان دو آلبوم که دارای اسم نبود شناسایی شدند و سال عکاسی دو آلبوم هم با مراجعه به کتاب های عکاسی مشخص شد.

 

فهرست منابع :

بامداد،مهدی(1387).شرح حال رجال ایران،چاپ ششم،انتشارات زوار،تهران.

ذکاء،یحیی(1384).تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام درایران،چاپ دوم،شرکت انتشارات علمی وفرهنگی،تهران.

صادقیلر،اسماعیل(1385).پیشگامان عکاسی در اردبیل،نشر عارف کامل،تهران.

طهماسب پور،محمدرضا(1381).ناصرالدین شاه عکاس،نشر تاریخ ایران،تهران.